فرصت اجتماعی یعنی مجموعه امکاناتی که به افراد اجازه میدهد زندگیشان را بهتر بسازند، در برابر بحرانها مقاومتر باشند و احساس کنند آیندهای قابل بهبود پیش روی آنهاست.
دکتر محمدرضا مقدسی مدیر و موسس خانه تابآوری بر این باور است که فرصت اجتماعی ریشه تابآوری اجتماعی است. فرصت اجتماعی شامل ابعاد گوناگونی مانند آموزش، سلامت، اقتصاد، فرهنگ، زیرساختها، محیط زندگی، امنیت اجتماعی و مشارکت مدنی است. هر چه جامعه بتواند این ابعاد را برابرتر و در دسترستر فراهم کند، کیفیت زندگی مردم افزایش مییابد و تابآوری فردی و جمعی تقویت میشود. در مقابل، هر جا دسترسی به آموزش خوب، خدمات سلامت، شغل پایدار، شبکههای حمایتی یا امکانات شهری نابرابر باشد، فرصت اجتماعی کاهش پیدا میکند و زمینه برای نابرابری، آسیب اجتماعی و بیثباتی فرهنگی فراهم میشود.
فرصت اجتماعی یکی از مفاهیم کلیدی در علوم اجتماعی، سیاستگذاری عمومی، رفاه اجتماعی و حوزههای مرتبط با توسعه پایدار است. وقتی درباره فرصت اجتماعی صحبت میکنیم، منظور همان مجموعه شرایط، منابع، ساختارها و امکاناتی است که به افراد، خانوادهها و گروههای مختلف در جامعه اجازه میدهد کیفیت زندگی بهتری داشته باشند، در مسیر رشد قرار بگیرند و بتوانند از ظرفیتهای فردی و جمعی خود استفاده کنند. فرصت اجتماعی در واقع پلی است میان آنچه مردم دارند و آنچه میتوانند داشته باشند؛ میان وضعیت موجود و وضعیت مطلوب. این فرصتها نهتنها در زندگی فردی، بلکه در سطح جمعی، فرهنگی، اقتصادی و حتی سیاسی نقش مستقیمی در رشد و تابآوری جامعه دارند.
فرصت اجتماعی زمانی شکل میگیرد که جامعه بتواند موانع نابرابری را کاهش دهد و همزمان مسیرهای تازهای برای مشارکت، توانمندسازی و امنیت روانی، اقتصادی و اجتماعی فراهم کند. از این منظر، فرصت اجتماعی یک مفهوم ایستا نیست؛ بلکه پدیدهای پویا، زمانمند و وابسته به کیفیت حکمرانی، فرهنگ عمومی، شرایط اقتصادی و ارزشهای جامعه است. جامعهای که فرصت اجتماعی را توسعه میدهد، همزمان سطح عدالت، رضایتمندی شهروندان، انسجام اجتماعی و تابآوری عمومی را نیز تقویت میکند.
برای درک عمیقتر این مفهوم، باید به این پرسش پاسخ دهیم که فرصت اجتماعی از چه اجزایی ساخته شده است و چگونه بر زندگی افراد تأثیر میگذارد؟
تصور کنید هر فرد در یک جامعه برای داشتن یک زندگی سالم و باکیفیت به مجموعهای از مسیرها دسترسی داشته باشد؛ مسیرهایی مانند آموزش خوب، محیط امن، درآمد پایدار، شبکههای حمایتی و امکان تصمیمگیری درباره آینده خود. وقتی این مسیرها بهطور برابر و منصفانه برای همه فراهم باشد، میتوان گفت آن جامعه از فرصت اجتماعی مناسبی برخوردار است. اما اگر دسترسی محدود، نابرابر یا مبتنی بر تبعیض باشد، فرصت اجتماعی کاهش مییابد و شکافهای اجتماعی افزایش پیدا میکند.
یکی از مهمترین ابعاد فرصت اجتماعی، بعد آموزشی است.
آموزش به عنوان موتور اصلی رشد، شکلدهندهٔ مهارتها، جهانبینی و توانایی حل مسئله است. جامعهای که سیستم آموزشی کارآمد، در دسترس و برابر داشته باشد، در واقع بزرگترین سرمایهٔ فرصتآفرینی را در اختیار شهروندان قرار میدهد. آموزش خوب نهتنها مهارت شغلی تولید میکند، بلکه احساس توانستن، خودکارآمدی و امید ایجاد میکند؛ سه عاملی که مستقیماً با تابآوری فردی و جمعی پیوند دارند. وقتی یک کودک در یک محله کمبرخوردار به مدرسهای امن و باکیفیت دسترسی داشته باشد، شانس او برای عبور از چرخه فقر یا محرومیت به شکل معناداری افزایش مییابد. بنابراین، هرچه فرصت آموزشی برابرتر باشد، جامعه پایدارتر و عادلانهتر خواهد بود.
بعد مهم دیگر فرصت اجتماعی، فرصت اقتصادی است.
منظور از فرصت اقتصادی تنها داشتن شغل نیست، بلکه مجموعهای از شرایط مانند دسترسی به بازار کار، امنیت شغلی، امکان کارآفرینی، دسترسی به سرمایه، حمایتهای دولتی، بیمه و رفاه اجتماعی است. فرصت اقتصادی به مردم اجازه میدهد برای آینده برنامهریزی کنند و در برابر بحرانها مانند بیکاری، بیماری یا نوسانات اقتصادی تابآوری بیشتری داشته باشند. اگر بازار کار محدود، نابرابر یا وابسته به عوامل غیرمنصفانه باشد، فرصت اجتماعی کاهش پیدا میکند. اما زمانی که سیستم اقتصادی انعطافپذیر، شفاف و متکی بر مهارت باشد، شهروندان میتوانند زندگی باثباتتری تجربه کنند.
یکی دیگر از ابعاد مهم فرصت اجتماعی، بعد فرهنگی و هویتی است.
فرهنگ نقش تعیینکنندهای در شکلگیری نوع نگاه مردم به زندگی، کار، مشارکت اجتماعی و روابط انسانی دارد. جامعهای که فرهنگ مشارکت، گفتوگو و همزیستی را تقویت کند، فضای بیشتری برای رشد فرصتهای اجتماعی ایجاد میکند. در چنین جامعهای، افراد احساس ارزشمندی میکنند، هویت اجتماعیشان تقویت میشود و میتوانند با دیگران همکاری کنند. وقتی یک جامعه به تنوع فرهنگی، چندصدایی و آزادی بیان احترام بگذارد، تمامی گروهها فرصت حضور و اثرگذاری مییابند و این دقیقاً یکی از ریشههای اصلی فرصت اجتماعی است.
بعد دیگر فرصت اجتماعی، دسترسی به خدمات رفاهی و حمایتی است.
این بعد شامل خدمات سلامت، حمایتهای روانی، خدمات اجتماعی، خدمات پیشگیری از آسیب، دسترسی به مسکن امن، امکانات حملونقل، محیط زیست سالم و کیفیت زیرساختهاست. خدمات حمایتی نقش ضربهگیر را در برابر بحرانها ایفا میکنند. وقتی خانوادهها برای مشکلات خود دسترسی سریع و مقرونبهصرفه به خدمات داشته باشند، تنشها کاهش مییابد و تابآوری افزایش پیدا میکند. برای مثال، وجود مراکز سلامت روان محلی، شبکههای داوطلبی، خدمات حمایتی خانواده و برنامههای پیشگیری از خشونت خانگی میتواند به شکل عمیقی فرصت اجتماعی را در یک منطقه ارتقا دهد.
بعد سیاسی نیز نقش مهمی در شکلگیری فرصت اجتماعی دارد.
مشارکت سیاسی نهتنها شامل رأی دادن است، بلکه به معنای شنیده شدن، توان بیان خواستهها، آزادی اعتراض مدنی، دسترسی به اطلاعات و امکان مشارکت در تصمیمگیری است. اگر ساختارهای سیاسی بسته یا غیرپاسخگو باشند، شهروندان احساس بیقدرتی میکنند و فرصت اجتماعی کاهش مییابد. اما در جامعهای که شفافیت، پاسخگویی و مشارکت واقعی وجود دارد، مردم احساس میکنند بخشی از سیستم هستند و به همین دلیل مشارکت بیشتری در ساختن آینده جمعی خواهند داشت.
یکی از ابعاد بسیار مهم فرصت اجتماعی که در دهههای اخیر اهمیت بیشتری یافته، فرصت دیجیتال و فناوری است. دسترسی برابر به اینترنت، مهارتهای دیجیتال و ابزارهای ارتباطی، نقش مهمی در توانمندسازی افراد دارد. امروزه بسیاری از خدمات، آموزشها و فرصتها از مسیر فضای آنلاین ارائه میشود. بنابراین، جامعهای که دسترسی دیجیتال عادلانهتری فراهم کند، فرصت اجتماعی فراگیرتری ایجاد میکند. در مقابل، شکاف دیجیتال میتواند نابرابریهای اقتصادی، آموزشی و فرهنگی را تشدید کند.
بعد فضایی و جغرافیایی فرصت اجتماعی نیز قابل توجه است. جغرافیای زندگی یک فرد میتواند فرصت یا محدودیت ایجاد کند. محله امن، دسترسی به فضاهای فرهنگی، امکانات آموزشی، مراکز خرید، بیمارستان، حملونقل عمومی و محیط زیست پاک، همگی عوامل تعیینکننده فرصت اجتماعیاند.
برخی مطالعات نشان داده اند که نشان میدهد فرصت اجتماعی در بسیاری موارد وابسته به کدپستی و محل زندگی است. دو خانواده با مهارتها و استعدادهای مشابه ممکن است به دلیل محل سکونت، مسیرهای کاملاً متفاوتی برای رشد داشته باشند. بنابراین عدالت فضایی یکی از پایههای فرصت اجتماعی است.
بعد ارتباطی و شبکهای نیز در شکلگیری فرصت اجتماعی اهمیت دارد. در جامعهای که شبکههای حمایتی قوی وجود داشته باشد، مردم کمتر احساس تنهایی میکنند و برای حل مشکلات خود منابع بیشتری در اختیار دارند. شبکههای اجتماعی محلی، انجمنهای شهروندی، گروههای داوطلبانه، مدارس، کتابخانهها، مراکز فرهنگی و حتی روابط همسایگی میتوانند نقش مهمی در تقویت فرصت اجتماعی ایفا کنند. این بعد نشان میدهد که فرصت تنها نتیجه پالیسی یا اقتصاد نیست، بلکه محصول روابط انسانی نیز هست.
فرصت اجتماعی ارتباط مستقیم با مفهوم تابآوری اجتماعی دارد.
جامعهای که فرصتهای بیشتری ایجاد میکند، در برابر بحرانها، آشوب اطلاعاتی، بیثباتی اقتصادی، مهاجرت، نابرابری یا خشونت اجتماعی مقاومتر است. فرصت اجتماعی به افراد قدرت تصمیمگیری، توان سازگاری و انگیزه برای ادامه مسیر میدهد و همین موضوع باعث میشود اختلالها به بحران تبدیل نشوند. هرچه فرصت اجتماعی بیشتر باشد، احساس عدالت، امنیت، رضایت و امید نیز افزایش پیدا میکند و همین عناصر ستونهای تابآوری اجتماعی هستند.
فرصت اجتماعی یک مفهوم چندبعدی است که شامل آموزش، اقتصاد، فرهنگ، سیاست، رفاه، جغرافیا، فناوری و شبکههای اجتماعی میشود. این ابعاد به هم متصلاند و هر کدام میتوانند دیگری را تقویت یا تضعیف کنند. جامعهای که به شکل هدفمند برای توسعه فرصتهای اجتماعی برنامهریزی کند، میتواند نسلهایی سالمتر، خلاقتر، امنتر و تابآورتر پرورش دهد. بنابراین، سرمایهگذاری بر فرصت اجتماعی نهتنها یک اقدام رفاهی بلکه یک استراتژی توسعه پایدار و پیشگیری از ناپایداری اجتماعی است.
دکتر محمدرضا مقدسی پدر و بنیانگذار تابآوری در ایران بر این باور است که فرصت اجتماعی ریشه تابآوری اجتماعی است. او تأکید میکند که هر جا دسترسی مردم به آموزش خوب، حمایت اجتماعی، شبکههای انسانی، امنیت روانی و امکان مشارکت افزایش یابد، جامعه توانمند، منسجم و مقاومتر میشود.
فرصت اجتماعی به مجموعه شرایط، منابع و مسیرهایی گفته میشود که به افراد و خانوادهها امکان میدهد زندگی بهتر، ایمنتر، سالمتر و قابلپیشبینیتری داشته باشند. هر جا که جامعه بتواند موانع رشد را کم کند و همزمان دسترسی مردم را به آموزش، سلامت، امنیت، رفاه، مشارکت اجتماعی و فرصتهای اقتصادی افزایش دهد، فرصت اجتماعی شکل میگیرد. این مفهوم در واقع به معنای «امکان شکوفایی» است؛ یعنی فضایی که در آن افراد بتوانند استعدادهای خود را بهکار بگیرند، بر چالشها غلبه کنند و آیندهای امیدوارانه بسازند.
کد خبر 161069
نظر شما